W ostatnich latach mikrobiota jelitowa i biotyki, czyli probiotyki [1], prebiotyki [2], synbiotyki [3] oraz postbiotyki [4], zyskały ogromne zainteresowanie zarówno wśród naukowców, jak i osób je spożywających. Wzrastająca liczba badań sugeruje, że mogą one odgrywać kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia oraz w zapobieganiu i leczeniu wielu schorzeń, zwłaszcza przewodu pokarmowego. Jednak mimo licznych doniesień o potencjalnych korzyściach zdrowotnych, wciąż istnieje wiele niejasności i kontrowersji dotyczących ich skuteczności. Niniejszy artykuł ma na celu przegląd aktualnych wytycznych i badań dotyczących biotyków, a także ocenę, czy rzeczywiście przyczyniają się do utrzymania lub poprawy zdrowia, czy są jedynie chwytami marketingowymi. Dodatkowo omówiona zostanie żywność fermentowana, która często omawiana jest w kontekście wpływu na mikrobiotę. Definicje biotyków i żywności fermentowanej przedstawia tab. 1.
Mikrobiota, mikrobiom i kontrowersje dotyczące terminu „dysbioza”
Termin „mikrobiota” odnosi się do wszystkich mikroorganizmów (bakterii, archeonów, eukariontów i wirusów) zasiedlających organizm człowieka, zwłaszcza w przewodzie pokarmowym [5]. Mikrobiom to szersze pojęcie, obejmujące mikrobiotę i zbiór genów tworzonych przez mikrobiotę oraz środowisko zewnętrzne [6]. Terminy mikrobiota i mikrobiom bywają stosowane zamiennie.
Przesłanką uzasadniającą stosowanie biotyków są zmiany składu i funkcji mikrobioty towarzyszące wielu schorzeniom, często określane jako dysbioza. Jednak termin ten jest kwestionowany [7], ponieważ brak jest konsensusu co do cech zdrowej mikrobioty przewodu pokarmowego, a jeżeli nie można jasno zdefiniować prawidłowej mikrobioty, trudno jest określić, co jest nieprawidłowe. Proponowane rozwiązania to użycie precyzyjniejszych terminów, które opisują funkcję mikrobioty, takich jak: „dysfunkcyjna” lub mikrobiota „promująca choroby”. Możliwe, że żaden pojedynczy termin nie będzie dokładnie definiował tego zjawiska, a potrzebny będzie opis kontekstowy [7].
Probiotyki w chorobach przewodu pokarmowego – aktualne (2024) wytyczne WGO
W 2024 r. opublikowano aktualizację wytycznych Światowej Organizacji Gastroenterologii (World Gastroenterology Organization, WGO) dotyczących stosowania probiotyków i prebiotyków u dorosłych oraz dzieci [8]. Szczegółowe wytyczne WGO dotyczące dzieci oraz ich porównanie z wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition, ESPGHAN) [9] przedstawiono w tab. 2.
Zarówno wytyczne WGO, jak i ESPGHAN sformułowano dla konkretnych probiotyków (gatunek i szczep). Jednak w przypadku ESPGHAN zalecenia formułowano tylko wtedy, jeśli dany szczep był oceniony w co najmniej dwóch badaniach z randomizacją w tym samym wskazaniu. Natomiast wytyczne WGO opierają się na wynikach pojedynczych badań. Wytyczne WGO i ESPGHAN dotyczące probiotyków i prebiotyków różnią się metodologią, ale podstawowe wskazania do stosowania wybranych szczepów są spójne.
Prebiotyki w chorobach przewodu pokarmowego – aktualne (2024) wytyczne ESPGHAN
Podobnie jak w przypadku probiotyków, zalecenia ESPGHAN dotyczące prebiotyków były formułowane tylko wtedy, gdy dany preparat prebiotyczny był oceniony w co najmniej dwóch badaniach z randomizacją w danym wskazaniu [10].
Zgodnie z wytycznymi ESPGHAN można rozważyć zastosowanie psyllium u chorych z zespołem jelita drażliwego, choć wiarygodność dowodów jest niska. Psyllium to włókno pochodzące z nasion babki płesznik (Plantago ovata). Działa poprzez absorpcję wody w jelitach, co zwiększa objętość stolca i ułatwia jego przechodzenie przez przewód pokarmowy. Dodatkowo znaczenie ma obecność arabinoksylanu, który jest prebiotykiem. Psyllium może mieć również działanie immunomodulacyjne [11].
Według wytycznych ESPGHAN z powodu niewystarczających dowodów nie ma natomiast naukowych podstaw do stosowania żadnego z prebiotyków w leczeniu kolki niemowlęcej, czynnościowego zaparcia, ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego, zakażenia
H. pylori, nieswoistych zapalnych chorób jelit, celiakii oraz martwiczego zapalenia jelit [10].
Synbiotyki w chorobach przewodu pokarmowego – aktualne (2023) wytyczne ESPGHAN
Zgodnie z wytycznymi ESPGHAN z powodu niewystarczających dowodów brak jest zaleceń za ani przeciw stosowaniu jakiegokolwiek synbiotyku w przypadkach ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego, infekcji H. pylori, zapalnych chorób jelit, kolki niemowlęcej, czynnościowych zaburzeń bólu brzucha oraz czynnościowego zaparcia [12].
Biotyki w zapobieganiu lub leczeniu alergii na pokarm – wytyczne europejskich i światowych towarzystw naukowych
Badania sugerują związek między składem mikrobioty jelitowej a rozwojem różnych postaci alergii, zwłaszcza pokarmowych. Zróżnicowana i zbalansowana mikrobiota jelitowa może zwiększać tolerancję immunologiczną, zmniejszając ryzyko reakcji alergicznych. Brak równowagi bakterii jelitowych wiąże się z większym prawdopodobieństwem rozwoju alergii.
| Probiotyki [1] | Żywe drobnoustroje, które podane w odpowiednich ilościach wywierają korzystne działanie na organizm gospodarza |
| Probiotyki [2] | Substraty, które są wybiórczo wykorzystywane przez drobnoustroje gospodarza i w ten sposób korzystnie wpływają na zdrowie gospodarza |
| Probiotyki [3] | Mieszanina składająca się z żywych drobnoustrojów i substratu/substratów wybiórczo wykorzystywanych przez drobnoustroje gospodarza i korzystnie oddziałujących na organizm gospodarza; działanie to może być komplementarne lub synergistyczne |
| Probiotyki [4] | Preparat nieożywionych drobnoustrojów i/lub ich składników, korzystnie wpływający na zdrowie docelowego gospodarza |
| Żywność fermentowana [22] | Produkty wytwarzane poprzez pożądany wzrost mikroorganizmów i enzymatyczne przekształcenia składników żywności |
Zapobieganie alergii na pokarm
W badaniach oceniano skuteczność wybranych biotyków w zapobieganiu alergii na pokarm. Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej (European Academy of Allergy & Clinical Immunology, EAACI) nie sformułowała jednak zalecenia za ani przeciw stosowaniu probiotyków, prebiotyków ani synbiotyków u kobiet w ciąży, karmiących piersią oraz niemowląt w zapobieganiu alergii [13]. Również zgodnie ze stanowiskiem ESPGHAN nie ma wystarczających danych, które uzasadniałyby rutynowe stosowanie ocenianych dotychczas biotyków w zapobieganiu alergii na białka mleka krowiego (ABMK) [14].
Leczenie alergii na pokarm
Wytyczne GA2LEN (2022)
GA²LEN, czyli Global Allergy and Asthma European Net-work (Globalna Europejska Sieć ds. Alergii i Astmy), to sieć skupiająca liczne organizacje, w tym EAACI, zajmujące się chorobami alergicznymi.
- Podstawowe leczenie: stosowanie hydrolizatów o znacznym stopniu hydrolizy białka lub preparatów aminokwasowych.
- Zalecenie dotyczące biotyków: brak rekomendacji za lub przeciw stosowaniu prebiotyków, probiotyków, czy synbiotyków w leczeniu alergii na pokarmy [15].
Wytyczne ESPGHAN (2024)
- Podstawowe leczenie: hydrolizaty o znacznym stopniu hydrolizy białka jako leczenie pierwszego rzutu. Preparaty aminokwasowe są zalecane tylko w ciężkich przypadkach lub przy braku tolerancji hydrolizatów białka.
- Zalecenie dotyczące biotyków: brak wystarczających danych potwierdzających skuteczność dodawania probiotyków, prebiotyków czy synbiotyków do hydrolizatów białka lub preparatów aminokwasowych [14].
Wytyczne Światowej Organizacji Alergologii (WAO) (2024)
- Podstawowe leczenie: dla niemowląt i małych dzieci z ABMK (IgE-zależną i IgE-niezależną) pierwszą opcją są hydrolizaty o znacznym stopniu hydrolizy białka krowiego lub ryżowego (te ostatnie nie są dostępne w Polsce). Drugą opcją są preparaty aminokwasowe.
- Zalecenia dotyczące biotyków: możliwość stosowania hydrolizatów kazeiny zawierających Lacticaseibacillus rhamnosus GG (dawniej Lactobacillus rhamnosus GG, LGG) – zalecenie warunkowe, niska jakość danych [16].
Rozbieżne wytyczne – przyczyny
Jak wynika z przedstawionych powyżej danych, wytyczne nie zawsze są zbieżne. Dotyczy to wszystkich wytycznych, nie tylko tych dotyczących biotyków. Według Weizmana i Vandenplasa [17] rozbieżności w wytycznych dotyczących probiotyków (ale można to odnieść do innych biotyków) wynikają z kilku kluczowych czynników. Obiektywne czynniki dotyczą głównie metodologii badań oraz populacji badanych, natomiast subiektywne są związane z konfliktem interesów oraz osobistymi poglądami ekspertów. Metodologiczne przyczyny rozbieżności wytycznych obejmują zmienność jakości badań oraz brak standardowych narzędzi oceny, takich jak AGREE i GRADE. Niewłaściwe przeszukiwanie literatury, ograniczające się do części baz danych, również prowadzi do niekompletnych wniosków. Dodatkowo wybór metaanaliz oraz badań z randomizacją o niewystarczającej mocy (sile statystycznej) i braku swoistości szczepów może prowadzić do sprzecznych zaleceń. Populacyjne przyczyny rozbieżności wynikają z różnorodności charakterystyk badanych osób, takich jak: geografia, warunki socjoekonomiczne oraz stan zdrowia, w tym szczepienia. Te zmienne mogą wpływać na wyniki badań i ich interpretację, co prowadzi do różnic w wytycznych. Subiektywne czynniki obejmują konflikt interesów, który może wynikać z powiązań finansowych badaczy z przemysłem farmaceutycznym. W badaniach wykazano, że znaczny odsetek autorów wytycznych klinicznych ma powiązania finansowe z firmami, których produkty są uwzględniane w tych wytycznych. Takie powiązania mogą prowadzić do stronniczości w rekomendacjach. Różnice w opiniach paneli ekspertów oraz osobiste poglądy intelektualne i emocjonalne również odgrywają rolę w kształtowaniu wytycznych. Eksperci mogą mieć odmienne interpretacje tych samych danych, co prowadzi do różnych zaleceń. Aby poprawić jakość wytycznych, konieczne jest stosowanie standardowych narzędzi oceny oraz dążenie do konsensusu wśród ekspertów.
CFU (colony forming units) – jednostki tworzące kolonie * W wielu badaniach nie podano oznaczenia szczepu S. boulardii. Jednakże, jeśli było dostępne lub ocenione retrospektywnie, najczęściej używanym szczepem był S. boulardii CNCM I-745.
Wpływ probiotyków na zaburzenia mikrobiomu wywołane przez antybiotyki
Probiotyki są często reklamowane hasłami: „mogą poprawić zaburzoną mikrobiotę”, „do regeneracji oraz przywrócenia homeostazy mikrobiomu”, „pomaga w zachowaniu mikrobioty po antybiotykoterapii”. Czy te twierdzenia są uzasadnione? W 2024 r. opublikowano wyniki przeglądu systematycznego, którego celem była ocena skuteczności probiotyków w zapobieganiu lub łagodzeniu zaburzeń składu i funkcji mikrobiomu spowodowanych przez antybiotyki [18]. Do analizy kwalifikowano zarówno badania z randomizacją, jak i badania z grupą kontrolną, bez randomizacji. Uczestnikami były osoby w każdym wieku, przyjmujące ogólnoustrojowe antybiotyki z niskim ryzykiem tzw. dysbiozy na początku badania. Interwencja polegał...