W naszym organizmie wapń pełni wiele ważnych funkcji, a zachowanie jego prawidłowego stężenia w surowicy (9,0–10,6 mg/dl) stanowi jeden z priorytetów homeostazy naszego organizmu. Do najważniejszych zadań wapnia w organizmie należy:
- nadawanie twardości i wytrzymałości kościom i zębom (99% zawartości wapnia w organizmie),
- udział w przekazywaniu impulsów nerwowych pomiędzy neuronami,
- umożliwianie skurczu włókien mięśniowych – zarówno mięśni szkieletowych, jak i mięśnia sercowego,
- aktywacja czynników krzepnięcia, szczególnie protrombiny (zapobieganie krwotokom),
- uczestnictwo w regulacji ciśnienia osmotycznego i równowagi kwasowo-zasadowej,
- umożliwienie działania wielu enzymom uczestniczącym w utrzymaniu prawidłowego metabolizmu energetycznego, hormonalnego i komórkowego.
Wapń odgrywa podstawową rolę w zapobieganiu osteoporozie – układowej chorobie szkieletu charakteryzującej się zwiększonym ryzykiem złamań kości w następstwie zmniejszenia ich odporności mechanicznej. Osteoporoza jest schorzeniem wieku podeszłego – rozwija się szczególnie szybko u kobiet po menopauzie oraz u mężczyzn po 60. roku życia. Jednocześnie upadki, które stanowią najczęstszą przyczynę złamań osteoporotycznych, zwykle są wywoływane zaburzeniami funkcji układu nerwowego i mięśniowego. Zwiększone zapotrzebowanie na wapń dotyczy nie tylko wieku podeszłego, ale również innych kluczowych dla człowieka okresów życia – ciąży, karmienia piersią oraz wieku rozwojowego. Zbyt niskie stężenie wapnia w surowicy (hipokalcemia) może – oprócz osteoporozy – prowadzić m.in. do: tężyczki, drętwienia i mrowienia kończyn, bólu mięśni, zaburzeń rytmu serca, niedociśnienia tętniczego, krwotoków, stanów lękowych i depresyjnych. Objawy te mogą być szczególnie niebezpieczne w wieku podeszłym, szczególnie w pacjentów z wielochorobowością.
R e k l a m a
Przyczyny wzrostu zapotrzebowania na wapń
Aktualne normy dotyczące spożycia wapnia ustalone zostały na poziomie 800–1200 mg/dobę dla kobiet i mężczyzn w wieku 19–65 lat oraz 1500 mg/dobę dla osób w wieku powyżej 65 lat. Pacjenci w podeszłym wieku wymagają zatem dostarczania większej ilości wapnia. Przyczyn tej sytuacji jest kilka. Wydaje się, że najistotniejsze jest obniżone wraz z wiekiem wchłanianie wapnia w przewodzie pokarmowym spowodowane pogorszeniem funkcji jelita (mniejsza aktywność enzymów, zmiana funkcji nabłonka), mniejszym stężeniem witaminy D oraz niedoborami wapnia w diecie. Badania żywieniowe różnych grup ludności w naszym kraju wskazują na duży lub bardzo duży niedobór wapnia w spożywanych pokarmach. Ocenia się, że aż u 88% kobiet i 82% mężczyzn powyżej 20. r.ż. w Polsce stwierdza się niewystarczającą ilość wapnia w diecie. Po menopauzie u kobiet (wskutek spadku estrogenów) masa kostna, a co za tym idzie – całkowita zawartość wapnia w organizmie może zmniejszać się systematycznie nawet o 4–5% rocznie. U starszych mężczyzn za podobne zjawisko odpowiada niedobór testosteronu. Starsze osoby posiadają ponadto mniejszą syntezę skórną witaminy D poprzez ograniczoną ekspozycję na światło słoneczne i upośledzoną hydroksylację w nerkach. Jak wspomniano, witamina D odgrywa podstawową rolę w gospodarce wapniowej, zwiększając przede wszystkim jelitowe wchłanianie wapnia. Do zmniejszonego wchłaniania, a zatem konieczności suplementacji, przyczyniają się także przyjmowane powszechnie przez osoby starsze leki, szczególnie inhibitory pompy protonowej, diuretyki tiazydowe, preparaty żelaza i magnezu.
Znaczenie odpowiedniej suplementacji wapnia
Przyjmuje się, że najlepszym źródłem wapnia w diecie jest mleko i jego przetwory. Osobom z nietolerancją laktozy poleca się picie mleka bezlaktozowego, kefirów i jogurtów. W wapń obfitują ponadto ryby spożywane bez usuwania ości (np. szprotki, sardynki). Wśród produktów roślinnych o dobrej przyswajalności wapnia wymienia się warzywa o małej zawartości kwasu szczawiowego, np.: brokuły, jarmuż, brukselka, natka pietruszki oraz kapusta, a także produkty sojowe, fasolę oraz nasiona sezamu i migdały. Źródło wapnia mogą stanowić również wody mineralne. Na rynku dostępne są wody mineralne zawierające ponad 150 mg wapnia/l, na których opakowaniu znajduje się napis „zawiera wapń”. Należy jednocześnie pamiętać o związanych z dietą czynnikach obniżających przyswajanie wapnia, jak: obecność fitynianów (np. otręby pszenne) i szczawianów (np. szpinak), nadmierne spożycie alkoholu, białka pochodzenia zwierzęcego, kofeiny oraz błonnika pokarmowego nierozpuszczalnego w wodzie.
Suplementację wapnia (zwykle w dawce 500–1000 mg/dobę) zleca się po przeprowadzeniu orientacyjnej oceny dziennego spożycia. W codziennej praktyce klinicznej wystarcza zwykle zebranie krótkiego wywiadu dotyczącego dziennego (tygodniowego) spożycia nabiału oraz stosowania diety eliminacyjnej (bezlaktozowa,
wegetariańska, wegańska). W leczeniu osteoporozy dąży się do dostarczania organizmowi wapnia (dieta, suplementacja) w ilości co najmniej 1200 mg/dobę, ponieważ udokumentowano, że w tej dawce zmniejsza on ryzyko złamań. W tej grupie pacjentów konieczne jest również przeprowadzenie badań laboratoryjnych oceniających gospodarkę wapniowo-fosforanową.
Obecnie na naszym rynku znajduje się znaczna ilość preparatów, które różnią się rodzajem substancji czynnej, ilością wapnia elementarnego, a także kategorią rejestracyjną.
Wapń w preparatach leczniczych i produktach suplementacyjnych występuje w postaci węglanu, cytrynianiu, mleczanu, glukonianiu oraz laktobionianiu. Ilość wapnia zawartego w tych związkach jest zróżnicowana (od 9–40%), dlatego należy sprawdzić na etykiecie leku, ile jonów wapnia zawiera dany preparat i odpowiednio dobrać wymaganą dawkę. Cytrynian wapnia jest najlepiej przyswajalną solą wapnia. Jednak to właśnie węglan wapnia posiada największą procentową zawartość wapnia elementarnego (40%) i dlatego jest najczęściej stosowanym preparatem na rynku. Ponieważ do wchłaniania węglanu wapnia potrzebny jest sok żołądkowy, najlepiej spożywać go wraz z posiłkiem.
Należy unikać stosowania nieoczyszczonych preparatów suplementacyjnych zawierających naturalnie występujący węglan wapnia (skały wapienne, muszle ostryg, korale morskie, kości zwierzęce, skorupki jaj). Produkty te zwykle trudno dawkować, ponadto mogą one zawierać szkodliwe metale ciężkie oraz alergeny.
Absorpcja wapnia w jelitach jest optymalna, gdy preparat jest przyjmowany podczas posiłku, a jednorazowa dawka nie przekracza 500 mg. Oznacza to, że zalecana dawka, np. 1000 mg, powinna być rozłożona na przynajmniej 2 dzienne porcie. Należy wybierać preparaty mające status leku na receptę lub leku bez recepty (over-the-counter – OTC), najczęściej zawierające 500 lub 1000 mg węglanu wapnia (odpowiednio 200 i 400 mg wapnia elementarnego). Już sama kategoria rejestracyjna (lek) sprawia, że otrzymujemy produkt przebadany farmakologicznie i kontrolowany na każdym etapie produkcji. W odróżnieniu od suplementów diety, leki posiadają charakterystykę produktu leczniczego (ChPL) oraz konkretne wskazania terapeutyczne.
Zwykle podaje się 200–400 mg wapnia elementarnego 2–3 razy dziennie. Nie zaleca się stosowania więcej niż 1200 mg wapnia na dobę.
Bezpieczeństwo suplementacji wapnia
Terapia wapniem jest bezpieczna i zwykle nie powoduje działań niepożądanych. Długotrwałe podawanie preparatów wapniowych, szczególnie w wysokich dawkach, powinno być jednak prowadzone pod nadzorem lekarskim. Wapń jest przeciwwskazany u pacjentów z hiperkalcemią spowodowaną nadczynnością przytarczyc, nieleczoną nadczynnością tarczycy, hiperwitaminozą D, nowotworami dającymi przerzuty do kości, istotnymi klinicznie zaburzeniami czynności nerek oraz sarkoidozą. Nie można podawać preparatów wapniowych chorym z ciężką hiperkalciurią i kamicą nerkową. W przypadku przewlekłej niewydolności nerek konieczna jest systematyczna kontrola stężenia wapnia i fosforu w surowicy. Nadmiar wapnia w organizmie może powodować zaparcia, nudności i brak apetytu.
U pacjentów z chorobami serca węglan wapnia może nasilać działanie digoksyny i innych glikozydów nasercowych (zwiększając ich toksyczność) oraz osłabiać działanie werapamilu i innych leków blokujących kanał wapniowy, stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego.
Powiązanie suplementacji wapnia z chorobami układu sercowo-naczyniowego pochodzi z metaanalizy Bollanda i wsp.. Wykazali oni, że podaż wapnia (bez jednoczesnego podawania witaminy D) w ilości co najmniej 500 mg/dobę jest związana z istotnym statystycznie 30% wzrostem częstości występowania zawału serca. Wyniki te nie znalazły jednak potwierdzenia w kolejnych badaniach obserwacyjnych, interwencyjnych oraz stanowisku American Society of Bone and Mineral Research (ASBMR).
Długotrwała terapia wapniem, szczególnie u pacjentów w wieku podeszłym, powinna być prowadzona pod nadzorem lekarskim, z uwzględnieniem ich indywidualnego zapotrzebowania i wyników badań laboratoryjnych. Podstawową rolę w bezpiecznej i skutecznej suplementacji wapnia tej grupie pacjentów odgrywają preparaty mające status leków.
Piśmiennictwo
- https://pl.wikipedia.org/wiki (dostęp: 04.07.2025).
- https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.16.17.(dostęp: 17.04.2025).
- Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B., Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
- Sobczuk A., Jabłoński E., Rola diety i wapnia w profilaktyce osteoporozy pomenopauzalnej, „Przegląd Menopauzalny” 2005, 2, 48–52.
- Waśkiewicz A., Szcześniewska D., Szostak-Węgierek D. et al., Are dietary habits of the Polish population consistent with the recommendations for prevention of cardiovascular disease? WOBASZ II project, „Kardiol Pol.” 2016, 74(9), 969–977.
- Tang B.M., Eslick G.D., Nowson C. et al., Use of calcium or calcium in combination with witamin D supllementation to prevent fractures of bone in people aged 50 yers and older: a metaanalysis, „Lancet” 2007, 370, 657–666.
- Bolland M.J., Avenell A., Baron J.A. et al., Effect of calcium supplements on risk of myocardial infarction and cardiovascular events: meta-analysis, „BMJ” 2010, 341, 3691; doi: 10.1136/bmj.c3691.
- Marcinowska-Suchowierska E., Sawicka A., Wapń i witamina D w prewencji złamań osteoporotycznych, „Postępy Nauk Medycznych” 2012, 3, 273–279.