Menopauza jest definiowana jako 12 miesięcy bez krwawienia miesiączkowego. Dla wielu kobiet jest to czas ulgi, gdyż eliminuje on obawy związane z potencjalnym zajściem w ciążę oraz dolegliwości związane z regularnym miesiączkowaniem. Niektóre jednak mogą postrzegać menopauzę w negatywnym świetle, kojarząc ją ze starzeniem się, co często ma pejoratywne znaczenie. Dla części kobiet uwolnienie się od biologicznych i społecznych ról związanych z reprodukcją jest wyzwalające, podczas gdy inne mogą odczuwać żal za utraconym etapem życia. Warto zauważyć, że sposób postrzegania menopauzy może różnić się znacząco między różnymi kulturami i społeczeństwami, co dodatkowo wpływa na indywidualne doświadczenia kobiet przechodzących przez ten etap. Bez względu na sposób postrzegania menopauzy towarzyszy jej wiele objawów i kwestii zdrowotnych, które mogą wpływać na wszystkie kobiety [1].
Wprowadzenie hormonalnej terapii łagodzącej objawy menopauzy całkowicie odmieniło podejście do tego etapu życia. Średni wiek jej wystąpienia wynosi 52 lata, choć może się wahać od 40 do 58 lat [2]. Biorąc pod uwagę średnią długość życia kobiet, ok. jednej trzeciej swojego życia spędzą one w okresie menopauzy lub postmenopauzy. W tym czasie znacznie spada poziom estrogenów, co często wywołuje uciążliwe objawy naczynioruchowe (vasomotor symptoms – VMS), takie jak uderzenia gorąca i nocne poty. W dłuższej perspektywie niski poziom estrogenów prowadzi również do atrofii sromu i pochwy (vulvovaginal atrophy – VVA), dyspareunii oraz innych objawów urogenitalnych, które są obecnie określane jako zespół moczowo-płciowy menopauzy (genitourinary syndrome of menopause – GSM) [3]. Ze względu na problemy związane z hormonalną terapią menopauzalną (HTM) oraz chemiczne podobieństwo do estrogenu (E2), fitoestrogeny (PEs) zyskują na znaczeniu jako alternatywne metody leczenia objawów menopauzy, co staje się coraz istotniejszym tematem w praktyce klinicznej [4].
Rola estrogenów
Estrogeny to hormony steroidowe regulujące cykl menstruacyjny i rozwój wtórnych cech płciowych. Są produkowane w jajnikach, ciałku żółtym, łożysku, nadnerczach, tkance tłuszczowej, mózgu i piersiach. Do tej pory zidentyfikowano cztery estrogeny u ludzi:
- estron (E1),
- 17β-estradiol (E2),
- estriol (E3),
- estetrol (E4).
17β-estradiol jest głównym estrogenem w ciele ludzkim. Osiąga produkcję do 700 µg dziennie, w zależności od fazy cyklu menstruacyjnego [5].
Estrogeny działają głównie poprzez interakcje z receptorami estrogenowymi (ER), które są czynnikami transkrypcyjnymi zależnymi od ligandu [6]. Receptory te regulują ekspresję genów, wiążąc się z sekwencjami DNA zwanymi elementami odpowiedzi na estrogen (EREs), co wspiera normalne funkcjonowanie estrogenów w organizmie. Nieprawidłowa aktywność tych receptorów może się przyczyniać do rozwoju różnoro-
dnych zaburzeń, w tym różnych typów nowotworów oraz schorzeń, takich jak zespół policystycznych jajników czy endometrioza [7].
W regulacji tych procesów kluczową rolę odgrywają trzy główne typy receptorów estrogenowych:
- ERα i ERβ – są receptorami klasycznymi,
- GPER1 – receptor sprzężony z białkiem G, który jest uznawany za nieklasyczny [8].
Estrogeny pełnią również kluczowe funkcje w regulacji układu sercowo-naczyniowego, wątroby, trzustki, kości, mózgu i układu odpornościowego [9].
Menopauza
Menopauza rozpoczyna się od zmian w cyklu miesiączkowym, obejmujących wzrost stężenia hormonu folikulotropowego (FSH) i spadek poziomów zarówno estrogenów, jak i progesteronu. Mówimy o niej po 12 miesiącach całkowitego braku miesiączki [3]. Czynnikami wpływającymi na wiek jej wystąpienia są:
- wiek pierwszej miesiączki,
- pochodzenie etniczne,
- wskaźnik masy ciała,
- nikotynizm,
- historia zdrowotna rodziny.
Menopauzę mogą także indukować chemioterapia i radioterapia, które przyspieszają zanik pęcherzyków jajnikowych i ich apoptozę, lub może ona wynikać z owariektomii [10].
W badaniach laboratoryjnych możemy zauważyć stopniowy wzrost stężenia hormonu folikulotropowego (FSH). Nie wynika on z obniżenia produkcji estradiolu, ale z redukcji sekrecji inhibin przez jajniki. Inhibiny i aktywiny są białkami, które odgrywają istotną rolę w procesie menopauzalnym [11]. Ilość inhibiny A zwiększa się w fazie lutealnej, a inhibiny B – w fazie pęcherzykowej. Oba te zjawiska hamują wydzielanie FSH przez przysadkę mózgową. W przeciwieństwie do nich aktywiny są białkami stymulującymi przysadkę do uwalniania FSH. W późnym etapie okresu rozrodczego poziom inhibiny B się obniża, a poziom FSH rośnie. Podczas menopauzy poziom inhibiny A spada, natomiast w okresie okołomenopauzalnym – wzrasta. Ta zmienność hormonalna może się przyczyniać do zwiększenia wydzielania FSH przy jednoczesnym spadku produkcji estradiolu. Podobnie jak estradiol i FSH także aktywiny i inhibiny odgrywają kluczową rolę w regulacji cyklu menstruacyjnego oraz w przejściu menopauzalnym [12].
Do głównych objawów zgłaszanych przez pacjentki zaliczamy:
- przyrost masy ciała,
- zmęczenie,
- uderzenia gorąca.
Uderzenia gorąca wpływają na jakość życia, wiążą się z lękiem, irytacją i zmniejszoną efektywnością pracy [13]. Objawiają się nagłymi, krótkotrwałymi odczuciami ciepła, głównie w górnej części ciała, często w towarzystwie kołatania serca i zwiększonego pocenia. Zmiany te najprawdopodobniej wynikają z dysregulacji termoregulacji w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, spowodowanej zmniejszoną odpowiedzią na estrogeny. Obniżona aktywność estrogenów wpływa na neurochemię hipotalamusu i zmienia aktywność neurotransmiterów, takich jak serotonina i noradrenalina, co prowadzi do zmniejszenia progu aktywacji systemów termoregulacyjnych [14].
Obok uderzeń gorąca inne powszechne objawy obejmują zmiany w obrębie urogenitalnym, takie jak suchość pochwy, dyspareunia, zmiany pH pochwy, co zwiększa podatność na infekcje. Te objawy wynikają z atrofii śluzówki pochwy i zaniku lokalnych komórek glikogenowych, które wspierają utrzymanie kwaśnego pH pochwy. Zmniejszone wydzielanie estrogenów prowadzi również do obniżenia zawartości kolagenu i elastyny w tkance łącznej, co wpływa na elastyczność i funkcję śluzówki [15].
Dodatkowo zmiany hormonalne w okresie menopauzy mogą prowadzić do zwiększonego ryzyka rozwoju osteoporozy oraz chorób sercowo-naczyniowych. Estrogeny odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu gęstości mineralnej kości oraz korzystnie wpływają na profil lipidowy i stan zapalny w organizmie. Ich niedobór prowadzi do zwiększenia resorpcji kości oraz może się przyczynić do pogorszenia elastyczności naczyń krwionośnych [16].
Rozumienie mechanizmów biologicznych i neuroendo-krynnych leżących u podstaw objawów menopauzy jest kluczowe dla rozwoju skutecznych interwencji terapeutycznych, w tym HTM, czy odpowiedniej suplementacji, która może łagodzić niektóre z najbardziej dokuczliwych objawów menopauzy.
Fitoestrogeny
Fitoestrogeny (PE) to związki roślinne o działaniu podobnym do estrogenów, które można znaleźć w różnych klasach: izoflawonach, lignanach, kumestanach oraz stilbenach. Izoflawony, takie jak genisteina i daidzeina, pochodzą głównie z soi i jej przetworów, ale występują także w koniczynie i lucernie. Lignany, obecne w szerokiej gamie roślin, są najczęściej występującymi fitoestrogenami w diecie ludzkiej. Są obecne w nasionach oleistych, siemieniu lnianym oraz różnych zbożach i jagodach. Te związki są przechowywane w roślinach głównie w formie glikozydów i mogą być metabolizowane przez bakterie jelitowe do form aktywnych biologicznie, takich jak enterodiol i enterolakton. Kumestany i stilbeny, takie jak resweratrol, występują w diecie w mniejszych ilościach. Resweratrol jest obecny w winogronach, orzechach ziemnych i żurawinie [17].
Fitoestrogeny posiadają pierścień fenolowy, dzięki czemu wiążą się z receptorami estrogenowymi i działają zarówno jako antagoniści, jak i jako agoniści. Podwójne działanie fitoestrogenów, zarówno estrogenne, jak i antyestrogenne, może wpływać na ich bezpośrednie działanie na komórki [18]. Fitoestrogeny mogą się wiązać zarówno z ERα, jak i z ERβ, choć wykazują wyższe powinowactwo z ERβ. Moc estrogenowa fitoestrogenów różni się w zależności od grupy oraz tkanki badanej [19].
Stosowanie fitoestrogenów (PE) jako alternatywy dla hormonalnej terapii menopauzalnej (HTM) wynika z łagodzenia przez nie objawów związanych ze spadkiem estrogenów. Izoflawony wykazały zadowalające wyniki w zakresie zmniejszenia częstości występowania uderzeń gorąca i nadmiernej potliwości. Rola wielu fitoestrogenów w odniesieniu do innych wcześniej zgłaszanych objawów menopauzalnych pozostaje jednak nieokreślona [20].
Fitoestrogeny a inne schorzenia okresu pre- i menopauzalnego
Spadek poziomów estradiolu podczas menopauzy przyspiesza rozwój chorób sercowo-naczyniowych. Wykazano, że część PE ma działanie kardioprotekcyjne, m.in. poprzez obniżanie poziomu cholesterolu w osoczu [21]. Genisteina wykazuje farmakologiczne działanie kardioprotekcyjne przez aktywację receptora estrogenowego PI3K/Akt i ochronę funkcji mitochondrialnych, co pokazuje, że w niskich stężeniach działa kardioprotekcyjnie na równi z E2 [22]. Natomiast w badaniu przeprowadzonym na myszach resweratrol w dawce 4 g/kg częściowo dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym zapobiegał rozwoj...