Ciąża to czas kiedy zwiększa się zapotrzebowanie na witaminy – A, E, C, B1, B2, niacyny, B6, foliany, B12, kwas pantotenowy, choliny, a także składniki mineralne – wapń i fosfor (zwłaszcza u ciężarnych poniżej 19. roku życia), magnez, cynk, miedź, selen i jod. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników [1] podkreślają, że głównym źródłem składników odżywczych ma być odpowiednio zbilansowana dieta kobiety ciężarnej i jednocześnie opublikowało zalecenia suplementacji na ten okres życia kobiety. Konieczne jest podkreślenie, że podawanie suplementów u kobiet właściwie odżywionych i zdrowych nie powinno by rutynowe, a uzasadnione medycznie. PTGiP zaleca suplementację żelaza, jodu, witaminy D, DHA i kwasu foliowego, czyli tych, których działanie jest najbardziej istotne, a wzrost zapotrzebowania nie pokrywa dieta.
Na potrzeby tego artykułu skupię się na suplementacji danych składników w poszczególnych trymestrach ciąży. Istotny jest również fakt omówienia ich uzupełniania jeszcze przed poczęciem, ponieważ liczne badania wykazują, że istniejące w organizmie matki zapasy są niezbędne dla rozwoju płodu. Jeszcze przed zajściem w ciążę zasadne wydaje się wykonanie podstawowych badań, by wiedzieć o ewentualnych niedoborach u przyszłej matki, zwłaszcza gdy choruje przewlekle. I tak, szczególnie u kobiet z nadmiernymi krwawieniami miesiączkowymi, zaburzeniami wchłaniania żelaza, zachodzących w kolejne ciążę w krótkim odstępie czasu czy stosujących dietę ubogą w żelazo badanie takie może pomóc wychwycić istniejące niedobory (i ich stopień) i uzupełnić je. Organizm kobiety gromadzi zapasy jodu nawet rok czy dwa wcześniej. I o ile istniejący program wzbogacania żywności w jod wydaje się zaspokajać podstawowe potrzeby w kwestii tego pierwiastka, o tyle, szczególnie u kobiet ograniczających spożycie soli, suplementacja może okazać się koniecznością. Badania Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej wykazują, że średni poziom stężenia witaminy D u dorosłych Polaków wynosi 18 ng/ml, co przy zalecanym minimum na poziomie 30 ng/dl jest niewystarczające i wymaga uzupełnienia przed zajściem w ciążę.
W przypadku diety ubogiej w ryby i owoce morza może okazać się zasadne dołączenie DHA jeszcze przed ciążą, jak u każdego człowieka, dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. I na koniec najważniejszy składnik z pięciu zalecanych, którego suplementacja jest absolutnie konieczna jeszcze przed ciążą – kwas foliowy. Jest on składnikiem niezbędnym do prawidłowego rozwoju płodu, w szczególności cewy nerwowej. Suplementację należy rozpocząć jeszcze przed planowaną ciążą – minimum 3 miesiące wcześniej. Dla prawidłowego przebiegu przemiany foliantów niezbędne są również witamina B6, B12 oraz cholina. Pamiętać należy, że uzupełnienie niedoborów wymaga nawet kilku tygodni, a ich trwanie, poza zwiększeniem ryzyka wad rozwojowych u płodu, może skutkować niedokrwistością, wysokim poziomem homocysteiny (a dalej zaburzeniami krążenia łożyskowego) oraz ryzykiem poronienia dla matki. PTGiG zaleca suplementację 400 µg 5-MTHF i 400 µg kwasu foliowego u kobiet bez zwiększonego ryzyka. Badania nad kwasem foliowym i foliantami toczą się od lat i od niedawna mamy jasne wytyczne w tej kwestii.
Zwracając uwagę na to, iż ciężarna powinna odbyć pierwszą wizytę u lekarza prowadzącego nie później niż w 10. tygodniu ciąży, można niestety przyjąć, że u części z nich prawie cały pierwszy trymestr ciąży odbywać się będzie bez ciążowej suplementacji. Stąd tak ważne jest odpowiednie wysycenie organizmu jeszcze przed planowaną ciążą, by właśnie w te pierwsze, a zarazem najważniejsze, tygodnie płód miał szansę rozwijać się w optymalnych warunkach.
Pierwszy trymestr
Ciąża od poczęcia do ukończenia 13. tygodnia to okres, w którym kobieta często uskarża się na problemy z wymiotami, zmęczeniem czy spadkiem apetytu. W konsekwencji tego, szczególnie w tym czasie, zastosowanie zdrowej i wystarczającej diety może okazać się niemożliwym. Już od momentu zajścia w ciążę powinna zostać wdrożona odpowiednia suplementacja zgodna z wytycznymi.
Kwas foliowy
Według najnowszych zaleceń należy suplementować 800 µg 5-MTHFR przez cały okres ciąży i karmienia piersią. W pierwszym trymestrze u kobiet z BMI przekraczającym 30 i z wynikającym z badania poziomem folianów < 28 bmol/l podkreśla się też wagę dodatkowej podaży inozytolu i 5 mg foliantów na dobę.
Żelazo
Suplementacja tego składnika powinna być poprzedzona odpowiednimi badaniami, gdyż nie musi ono być stosowane u każdej pacjentki. Badanie powinno stwierdzać poziom hemoglobiny i ferrytyny (badanie wyłącznie poziomu żelaza nie wydaje się być zasadnym). Ferrytyna pokazuje, jaki jest poziom zapasów żelaza w organizmie. Jeśli jest poniżej 60 µg/l istnieje ryzyko, że wraz z rozwojem ciąży u pacjentki rozwinie się niedobór, dlatego suplementacja małymi dawkami może być konieczna już od 16. tygodnia ciąży. U pacjentek z już występującym niedoborem żelaza jego uzupełnienie powinno nastąpić niezwłocznie już od pierwszego trymestru ciąży. Należy pamiętać, że nadmierna i zbędna suplementacja preparatami żelaza może powodować uszkodzenia komórkowe (dzieje się tak ze względu na nasilony proces utleniania), a co za tym idzie, może sprzyjać rozwojowi zaburzeń metabolicznych – insulinooporności i cukrzycy. Niedobór żelaza w organizmie ciężarnej zwiększa z kolei ryzyko poronień, porodu przedwczesnego, niekorzystnie wpływa na rozwój płodu.
Chciałabym podkreślić, że zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), mówiące o suplementacji przez każdą ciężarną wydają się nieaktualne i podważane przez znaczą część światowych towarzystw naukowych, w tym Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, które zaleca nam suplementację tylko u ciężarnych z istniejącym niedoborem.
Jod
W przypadku kobiet ciężarnych bez chorób tarczycy zaleca się suplementację 150–200 µg jodu dziennie. W przypadku chorujących kobiet dawka powinna być dostosowana z uwzględnieniem wyników badań stężenia hormonów tarczycy i poziomu przeciwciał – najlepiej po konsultacji z endokrynologiem. Niedobór jodu może zwiększać ryzyko niedoczynności tarczycy (płodu i matki), nieprawidłowości w układzie nerwowym, a nawet upośledzenia umysłowego czy też wady słuchu. Ponadto zwiększa ryzyko poronień i porodów przedwczesnych. Suplementacja powinna być wdrożona jak najszybciej.
Witamina D
Powinna być suplementowana w dawce 1500–2000 IU dziennie, zarówno w trakcie trwania ciąży, jak i laktacji. Dawka ta dotyczy kobiet z prawidłowym BMI. U kobiet z BMI przekraczającym 30 powinna być zwiększona do 4000 IU na dobę. Należy podkreślić, że najkorzystniejszym jest zalecenie odpowiedniej dawki dopiero po badaniu poziomu w surowicy. Substancja ta pozytywnie wpływa na przebieg ciąży, pomaga w regulacji poziomu wapnia i fosforu, funkcjonowaniu układu kostnego i odporności. W ciąży dobrze oddziałuje na macicę, przypisuje się jej również pozytywny wpływ na ochronę przed poronieniami czy krwotokami. Niedobory tej witaminy są powszechne, dlatego tak ważnym jest dbałość o odpowiednie uzupełnienie jej poziomu jeszcze przed ciążą lub od samego jej pocz...